Authenticiteit dus. Maar hoe?

[Aangepast 10-1] De sentimentele reacties op het afgelopen maandag sluiten van de nogal unheimische fietstunnel onder het Westplein doet BU wel een beetje verbazen. Utrecht is geen Berlijn of Londen en hoeft dat ook niet te pretenderen. Opgeruimd staat netjes. Uiteindelijk willen we dit soort barre openbare ruimte toch niet meer?

Aan de andere kant, deze graffiti-tunnel is weer een stukje authentieke binnenstad dat in het stationsgebied wordt geofferd. De lijst is inmiddels lang. Wat we ervoor terug krijgen is onbekend. Het verlies aan lokaal karakter, aan eigenheid, aan verhaal, heeft grotere consequenties dan we ons realiseren. Wat wordt het Broodje Mario van het nieuwe Stationsgebied?

Catalogusruimte
Het stationsgebied in Utrecht wordt stapje voor stapje grijzer, en dat niet alleen letterlijk. Het wordt inwisselbaar met andere binnenstedelijke nieuwbouw, elders in Nederland. De bezoeker op centraal station, op de pleinen, het forum of doorheen Hoog Catharijne, zal daarin straks nauwelijks nog een lokale sfeer of eigen karakter herkennen. Overal dezelfde gedesignede catalogusruimte. Een niemandsland waar de kleuraccenten van logo’s of etalages komen, consumerende passanten zorgen voor beweging en levendigheid. Het Masterplan stuurt vooral op leefbaarheid en sociale veiligheid van de nieuwe ruimte. Ook politieke partijen hebben de neiging nadruk te leggen op veiligheid, toegankelijkheid en kosten van deze stedenbouwkundige ingrepen. Niemand lijkt de discussie te willen aangaan of het stationsgebied straks door de Utrechter in het hart wordt gesloten en aan welke voorwaarden voldaan moet worden om dat bereiken.

Groot contrast
De ‘vergrijzing’ is op dit moment op minimaal twee plaatsen al goed waarneembaar. In de nieuwe stationshal bijvoorbeeld, met de pretentieuze, humorloze winkelblokken, tegenover de prettig ogende, gezellige rij tijdelijke eettentjes. Je ziet het ook goed in Hoog Catharijne, in de nieuwe passage waarin C&A zetelt: grijs, spiegelend, hoog, koel. Anoniem, inwisselbaar. Vergelijk het met het zo verguisde oude Hoog Catharijne, met zijn lage plafonds, plantenbakken, halogeen en tl, nisjes en gele natuursteen. Helaas moeten we constateren dat de ‘openbare’ ruimte binnen TivoliVredenburg ook in dit rijtje thuis hoort. Die verhoudt zich bovendien moeizaam met de menselijke maat, het neemt brutaal afstand van het huiskamerachtige Muziekcentrum. Op de begane grond zie je de huiskamerachtige sfeer nu stukje bij beetje terugkomen.

Opruimzucht
Met het beschuldigen van de jaren nul-architectuur zijn we er niet. De aanhoudende opruimzucht maakt ook veel slachtoffers. De huizen aan de Van Sijpesteijnkade, de kiosk op het Vredenburgplein, de Diner op het Jaarbeursplein, bruine café’s als The Guardian en de Copperfield Pub, het Secretariaatsgebouw met zijn popacademie, misschien de woningen aan de Oude Daalstraat en de Hovenierswoning, de muur van Peter Struijken achter TNT Post, de negentiende-eeuwse stationskappen, de laanbomen aan de Catharijnebaan, de emblematische Patatstraat, straks waarschijnlijk het Mirliton-theater. Ach, mooi was het dikwijls niet, maar het hoorde bij deze stad. Maar het zijn niet alleen de grote objecten. Het grote blauwe vertrektijdenbord, de tegelpatronen in de vloer van het station die de rails symboliseren, de klomp tufsteen naast de ingang van het Muziekcentrum, de zee van narcissen op het Smakkelaarsveld of de Beatrixboom op het Jaarbeursplein – de lijst van grote en kleine iconen die dreigen te verdwijnen of al weg zijn is lang. Bij ieder verscheiden is er een nostalgische rimpeling in de publieke opinie, maar men gaat weer snel over tot de orde van de dag.

Zielloze horeca
Maar het sterkst is de vergrijzing terug te zien in de nieuwe activiteiten die ervoor terug komen, de initiatieven en de contracten. Doppio, Julia’s, Starbucks, ga zo maar door: ‘food concept’ horeca, gestuurd door managers met KPI’s en dashboards. Met enige trots kondigt NS aan dat HMS-Host op Utrecht Centraal gedurende tien jaar drie nieuwe horecaformules zal gaan exploiteren. Een stukje Schiphol in het hart van onze stad, tja. Hopelijk is er straks ook ruimte voor lokale ondernemers met een eigen al dan niet lokaal geïnspireerd aanbod, maar de huurprijzen zullen voor hen waarschijnlijk niet op te brengen zijn.

Pop-up
In Hoog Catharijne zien we een vergelijkbare trend met de grote ketens. Hoewel Corio, pardon Klépierre, ook experimenteert met kleinere initiatieven en cross-overs zoals een kippenren met groentetuin op het dak, een insectenrestaurant of een man cave. Helaas hebben die meestal het karakter van een pop-up, waardoor hun belang relatief gering is en de initiatiefnemers een plan niet echt tot wasdom kunnen laten komen. Het kan niet verdoezelen dat de afgelopen jaren een handvol bekende en gewaardeerde lokale winkels op Hoog Catharijne zijn geofferd. Je houdt je hart vast als over een paar jaar Godebaldkwartier wordt verbouwd. De nonnen van het Stiltecentrum houden stand, dankzij een rechtszaak. Hoog Brabant – voor een hele generatie een bekend vergadercentrum – is van de ene op de andere dag weg.

Historisch onthecht
Het is de optelsom die pijn doet: sloop van iconen en karaktervolle elementen, een architectuur die staal, aluminium, composiet, glas, de kleur grijs en grove vormelementen als ingrediënten heeft en de dure vierkante meters die vooral met marketingformules met diepe portemonnees moeten worden gevuld. En dat in een gebied van een tiental hectare dat over een aantal jaren, als de aannemers zijn vertrokken, volledig historisch onthecht zal zijn.

Externe impulsen
Wat is de consequentie van een uitgestrekte, anonieme en inwisselbare (semi-)openbare ruimte die het stationsgebied straks zal zijn? Zolang er menselijke activiteit en levendigheid is, zal het wel loslopen. Je gebruikt het, accepteert het voor wat het is. Het wordt problematischer in de stille uurtjes. De branding van het gebied zal moeilijk worden, het is kwetsbaar. Want welke autonome kwaliteit biedt het eigenlijk? Die zal vooral moeten komen van externe impulsen. Een wielerevenement, een signeersessie van een wereldberoemde boy band, op het Jaarbeursplein of in de Stadskamer. Allemaal leuk, maar inwisselbaar en kortstondig. Het wortelt niet, het maakt geen Utrecht.

Aantrekkelijk contrast
Positieve uitzondering vormen straks de stroken aan het (toekomstige) water. Die krijgen een eigen sfeer en uitstraling, zelfs de door iedereen zo verfoeide brede overkluizing van de Stadsbuitengracht. Maar de grootste consequentie is dat de gebieden óm het stationsgebied gaan profiteren. Straks stapt de bezoeker uit het strakke Entreegebouw, steekt recht plein Vredenburg over, zo de Zakkendragersteeg in – een spectaculairder contrast is niet denkbaar. Dan naar de Oude Gracht, al in de jaren zeventig kreeg het een boost en straks opnieuw. Neem anders de route Viestraat en Potterstraat, naar de Neude. Of langs Paardenveld, Wijk-C naar Pijlsweerd of Vogelenbuurt. Aan westzijde Lombok en Merwedestrook, aan de zuidzijde het ontluikende gebied Wester-/Oosterkade/Vaartsche Rijn, ga maar door. Daar wordt binnen bestaande structuren en lokale mogelijkheden gezocht naar nieuwe bestemmingen. Vaak kleinschalig door mensen die een band hebben met de plek en er iets van willen maken. Niet sloop maar behoud en nieuwe betekenis vormen daar het uitgangspunt. Zo ontstaan er restaurants bovenin een watertoren, ijssalons in brugwachtershuisjes, muziekstudio’s in een houthandel, een film-hotspot onder een parkeergarage, een museum onder een plein, of een sfeervol The Mother Goose aan de Ganzenmarkt. Rommelig, sfeervol, plekken die een verhaal vertellen. Het zijn deze vernieuwingen die er voor zorgen dat deze stad (internationaal) de moeite waard blijft.

Repareren of wachten?
Terug naar de probleemstelling. Wat wordt het Broodje Mario van het vernieuwde stationsgebied? Kan het alsnog een karaktervol stuk van Utrecht worden? Of vind je de probleemstelling onzin? Vind je de plannen wel best en heb je er verder ook niet veel verwachtingen van, dus waarom je druk maken?

Of is het slechts een kwestie van geduld oefenen en komen de verhalen en het karakter vanzelf? (HB)

[nawoord] Uit reacties merk ik dat sommigen denken dat ik het oude Hoog Catharijne hiermee verheerlijk of dat ik bepaalde lelijke en sfeerloze elementen zou prefereren boven vernieuwing. Vergeet de discussie over mooi of lelijk, niet interessant. De patatstraat vreselijk? Tuurlijk, maar het was wel ónze patatstraat. Je kunt je er ook niet aan onttrekken door te stellen dat je geen doelgroep bent. Iedereen is doelgroep van het stationsgebied of Hoog Catharijne, in een of andere hoedanigheid. En als je er voor vlucht door snel naar de gezellige binnenstad te gaan, heb je feitelijk mijn probleemstelling al onderschreven. Want ik voorspel je dat je dat ook in 2020, als alles klaar is, zult blijven doen.

Het probleem zit hem niet in individuele historische elementen die verdwijnen: het is de optelsom, de schaalgrootte. En wat ervoor terug komt. Stadskantoor en TiVre zijn natuurlijk iconische gebouwen om te zien. Maar dat is nog niet voldoende om succesvol te kunnen bijdragen aan het stedelijk weefsel. Kijk maar eens naar de buitenruimte van het stadskantoor: de zij- en de achterkant, wat ooit het openbare forum moet gaan. Dan snap je meteen wat ik bedoel. Hoe moet dat ooit nog goedkomen?

Hertzberger vond het mooi om een verticale muziekstad te bedenken met een groot plein halverwege. Directeur Frans Vreeke wordt echter dagelijks met de zorgen van een weinig uitnodigende begane grond geconfronteerd en is TiVre nu al aan het repareren. Al dat glas is mooi als er veel mensen zijn en de kleurige lichtjes branden, maar is genadeloos op de momenten dat er geen activiteiten zijn.

De voortgaande historische onthechting en vergrijzing van het stationsgebied zal mogelijk niet tot problemen leiden, als het gebied vanaf het begin bruist en floreert. Dan komen de nieuwe historie en het nieuwe verhaal vanzelf. Maar er zitten teveel zwakke plekken in de plannen om nu maar achterover te leunen en te denken dat allemaal wel goed zal komen. Of dat alles beter is dan wat er nu verdwijnt.